مروری بر خرده فروشی در بازار برق
هدف از نگارش این متن، آشنایی اجمالی با بازار برق و خرده فروشی است. ابتدا، نگاهی کلی به بازار برق خواهیم داشت و به مباحثی همچون علل تجدید ساختار در صنعت برق، بازیگران بازار برق، انواع بازارهای برق از نظر سطح رقابت و مدل های بازار برق پرداخته می شود.
- تجدید ساختار در صنعت برق
تجدید ساختار، جداسازی سه عنصر صنعت برق یعنی تولید، انتقال و توزیع می باشد. در نتیجه تجدید ساختار، صنعت برق که در دورهای طولانی با شرکت های یکپارچه با ساختار عمودی اداره می شد، دستخوش تغییرات شگرفی شده است. صنعت برق به صنعتی رقابتی و توزیع شده ای در حال تبدیل است که در آن، قدرت های بازار تعیین کننده قیمت برق بوده و هزینه خالص از طریق افزایش رقابت، کاهش پیدا می کند.
در دهه ۱۹۸۰، برخی از اقتصاددان‌ها بحث در این مورد که دوره مدل انحصاری به سر آمده است را آغاز کردند. آنها بیان می کردند که حالت انحصاری شرکت های برق، انگیزه عملکرد موثر را از بین برده و سرمایه گذاری های غیر ضروری را موجب شده است. این اقتصاددان‌ها پیشنهاد کردند در صورتی که به جای تنظیم انحصاری و سیاست های دولت، عرضه برق، هدف قوانین بازار واقع شود، قیمت‌ها پایین تر آمده و کل اقتصاد از این امر، بهره خواهد برد. اگر شرکت های مجاز به رقابت آزادانه برای عرضه برق باشند، سود حاصل از این رقابت، در نهایت نصیب مصرف کنندگان خواهد شد. علاوه بر آن، ممکن است شرکت های رقیب به دنبال فناوری های مختلف بروند. از این رو، کمتر احتمال دارد که مصرف کنندگان پیامدهای سرمایه گذاری های نابخردانه را متحمل شوند.
- بازیگران بازار برق
تجدید ساختار در صنعت برق، نقش عناصر سنتی در ساختار یکپارچه عمودی را تغییر داده و عناصر جدیدی را با امکان عملکرد مستقل، ایجاد کرده است. عناصر بازار برق را می توان به دو مورد بهره بردار مستقل سیستم (ISO) و شرکت کنندگان در بازار، طبقه بندی کرد. در ادامه، عناصر بازار برق به طور اجمالی توصیف خواهند شد.
- بهره بردار مستقل سیستم
لازمه یک بازار رقابتی برق، وجود کنترل مستقل بهره برداری شبکه است. ISO، عنصر راهبری در یک بازار توان است و اعمال آن، تعیین کننده قواعد بازار می باشد. کنترل شبکه بدون وجود ISO قابل تضمین نیست. ISO بهای انتقال را تعیین نموده، ایمنی سیستم را حفظ کرده، برنامه ریزی تعمیر را هماهنگ کرده و نقشی اساسی را در برنامه ریزی بلندمدت بازی می کند. ISO مستقل از هر شرکت کننده بازار، اعم از مالکان انتقال، تولیدکنندگان، شرکت های توزیع و مصرف کنندگان نهایی، عمل می کند و باید امکان دسترسی آزاد غیر قابل تبعیضی را برای تمام استفاده کنندگان از سیستم انتقال فراهم آورد یک ISO به طور طبیعی فقط تملک ابزار و تجهیزات محاسباتی مورد نیاز به منظور پایش و کنترل سیستم قدرت را در اختیار دارد. یک ISO به طور معمول، مسئولیت خود در بهره برداری از سیستم را با نقش مجری آخرین مرحله بازار تلفیق می کند.
ISO، قدرت لازم را برای در مدار قرار دادن و توزیع بار برخی با تمام واحدهای تولیدی سیستم را داشته و می تواند برای حفظ ایمنی سیستم، بخشی از بارها را قطع کند (به عنوان مثال برای حذف انحراف از حدود مجاز انتقال، تعادل بین عرضه و تقاضا و حفظ فرکانس قابل قبول سیستم). همچنین، ISO این اطمینان را ایجاد می کند که سیگنال های صحیح اقتصادی به همه شرکت کنندگان در بازار ارسال شود که این موضوع، به نوبه خود، سبب تشویق استفاده موثر از امکانات موجود و انگیزه مناسب برای سرمایه گذاری در منابع لازم به منظور تخفیف و حذف انحرافات اشاره شده می شود.
شرکتهای تولیدی (GENCOs)، انرژی الکتریکی را تولید کرده و به فروش می رسانند. آنها همچنین ممکن است خدماتی از قبیل تنظیم ، کنترل ولتاژ و خدمات رزرو را (که بهره بردار سیستم برای حفظ کیفیت و امنیت عرضه برق به آنها نیاز دارد)، به فروش برسانند. یک شرکت تولیدی می تواند مالکیت یک نیروگاه یا سهام نیروگاه هایی با فن آوری های مختلف را داشته باشد. شرکت های تولیدی که دارای هم زیستی با شرکت های یکپارچه با ساختار عمودی هستند برخی اوقات، تولید کنندگان مستقل توان (IPP) نامیده می شوند.
شرکت های انتقال (TRANSCOs)، مالک تجهیزاتی از قبیل خطوط، کابل‌ها، ترانسفورماتورها و تجهیزات جبران سازی توان راکتیو هستند. این شرکت‌ها از این تجهیزات براساس دستورالعمل های بهره بردار مستقل سیستم، بهره برداری می کنند. برخی اوقات، شرکت های انتقال، شرکت های تابعه ای هستند که تملک نیروگاه های تولیدی را نیز بر عهده دارند.
شرکت های توزیع (DISCOs)، مالکیت و بهره برداری شبکه توزیع را بر عهده دارند. در محیط سنتی، آنها دارای انحصار فروش انرژی الکتریکی به تمام مصرف کنندگان متصل به شبکه خود هستند. در یک محیط به طور کامل تجدید ساختاریافته یا مقررات زدایی شده، فروش انرژی به مصرف کنندگان، از بهره برداری و توسعه شبکه توزیع جدا می شود. در این حالت، خرده فروش ها برای ایفای فعالیت فروش انرژی به رقابت می پردازند. این خرده فروش ها ممکن است خود یک شرکت تابعه از شرکت توزیع محلی باشند.
خرده فروش، انرژی الکتریکی را در بازار عمده فروشی خریداری کرده و آن را دوباره به مصرف کنندگانی که تمایل به شرکت در بازار عمده فروشی ندارند و یا مجاز به شرکت در آن نیستند، باز فروش می کند. بعضی ازخرده فروش ها، شرکت های تابعه شرکت های تولید یا توزیع هستند. به طور معمول، خرده فروش‌ها مجاز به تملک هیچ یک از ادوات و تجهیزات تولید توان، انتقال یا توزیع نیستند. اما در برخی بازارها، بسته به قوانین آن ممکن است یک خرده فروش مالک تجهیزات تولیدی در ابعاد کوچک باشد.
یک جمع کننده، عنصر یا شرکتی است که مشتریان را به صورت یک گروه خریدار با هم ترکیب می کند. گروه مذکور، توان الکتریکی و خدمات دیگر را به صورت عمده با قیمت پایین تری خریداری می کند. ممکن است جمع کننده به صورت یک کارگزار بین مشتریان و خرده فروشان عمل کند. زمانی که یک جمع کننده، توان را خریداری کرده و آن را به مشتریان، باز فروش می کند، به عنوان یک خرده فروش عمل می کند و بنابراین باید ابتدا به عنوان یک خرده فروش، واجد شرایط لازم باشد.
کارگزار خدمات انرژی الکتریکی، عنصر یا شرکتی است که به عنوان یک واسط در بازاری که این خدمات، قیمت گذاری، خریداری و معامله می شوند، عمل می کند. یک کارگزار در تبادلات موجود نقش مستقیمی ندارد و انرژی الکتریکی را تولید با خریداری نمی کند و یا به فروش نمی رساند، بلکه معاملات بین خریداران و فروشندگان را تسهیل می کند. اگر کارگزاری علاقمند به کسب حقی در مبادلات انرژی الکتریکی باشد، به عنوان تولید کننده یا بازاریاب مطرح می شود. کارگزار، ممکن است به عنوان واسط بین GENCO، یا جمعی از شرکت های تولیدی و بازاریاب‌ها عمل کند
یک بازاریاب، عنصر یا شرکتی است که فاقد تجهیزات تولید است و توان الکتریکی را خریداری کرده و مجددا به فروش می رساند. بازاریاب به صورت یک عمده فروش، عمل و خدمات انتقال را کسب می کند. ممکن است بازاریاب هر دو عمل بازاریابی و خرده فروشی را انجام دهد
مشتریان، مصرف کنندگان نهایی برق هستند که در حالت مشتریان کوچک، با تسهیلات مشخصی به سیستم توزیع و در حالت مشتریان عمده، به سیستم انتقال، متصل می شوند. در ساختار یکپارچه عمودی، مصرف کنندگان، انرژی الکتریکی را از شرکتی دریافت می کنند که در آن ناحیه واقع است و مجوزهای حقوقی را برای ارائه خدمات دریافت کرده است. در محیط تجدید ساختار شده، مشتریان، دیگر مجبور به خرید هر گونه خدمات از شرکت های محلی نیستند. آنها دسترسی مستقیم به تولید کنندگان با امکان عقد قرارداد با دیگر تأمین کنندگان توان را داشته و می توانند مجموعه ای از خدمات (با سطح دلخواه قابلیت اطمینان) با بهترین ارزش کلی که نیازهای آنها را برآورده سازد، خریداری کنند
همانطور که در ابتدا اشاره شد، هدف اصلی تجدید ساختار در صنعت برق، ایجاد رقابت با هدف نهایی افزایش بهره وری اقتصادی در این صنعت است. برای رسیدن به یک بازار رقابتی ایده‌آل، به طور آنی نمی توان از یک سیستم کاملا متمرکز (سیستم های با ادغام عمودی) وارد محیطی کاملا رقابتی شد. در حقیقت، در بین دو حالت مذکور انواع مختلفی از بازارها با سطوح مختلف رقابت وجود دارند. کشورهای مختلف با توجه به وضعیت خاص خود، هرکدام در یکی از این نوع بازارها قرار می گیرند که در ادامه بیان خواهند شد.
بازار انحصاری برق، بازاری است که در آن تولید، انتقال و فروش انرژی در انحصار یک شرکت خصوصی، سازمان دولتی و یا نهادی وابسته به دولت است. این نوع مدل بازار پیش از مقررات زدایی در همه ی کشورها، بر صنعت برق حاکم بوده است.
در این نوع مدل بازار، نیروگاه‌ها و شرکت های تولیدی به صورت خصوصی در بازار فعال می باشند و در رقابت با یکدیگر تلاش می کنند تا انرژی را به نحوی مطمئن و ارزان به یک نهاد کلان خریدار بفروشند. انتقال و توزیع انرژی در این بازار، بر عهده نهاد خریدار است و امکان رقابت در بخش مصرف وجود ندارد.
مدلهای بازار برق
مدل قراردادهای دوجانبه
قراردادهای دوجانبه، توافق های مذاکره ای بین دو معامله گر برای دریافت و تحویل توان است. شرایط مورد توافق، مستقل از ISO است
مدل بازار اشتراکی
بازار اشتراکی یا حوضچه، یک بازار متمرکز است که بازار را برای خریداران و فروشندگان، تسویه می کند. فروشندگان و خریداران توان، پیشنهادهای خود را برای توان مورد معامله به بازار ارائه می کنند.
مدل ترکیبی
در مدل ترکیبی، استفاده از بازار اشتراکی اجباری نیست و هر مشتری مجاز است تا برای تامین توان خود، به توافق مستقیم با عرضه کنندگان برسد با توان را به قیمت لحظه ای بازار، خریداری کند